Halı Motifleri ve Anlamları

Ülkemizdeki kilim, halı , heybe, çanta gibi dokuma ürünlerinden çok sayıda geleneksel desenler ve motifler bulunmakta. Geçmişten günümüze uzanan bu motifler ve desenlerin özel isimleri ve anlamları vardır. Bu motifler ve desenler toplumsal statülerini, dokuma türünü, arzu, istek , inançlarını, beklentilerini , bekarlık, evlilik, gibi hallerini, felaket, göç, sevinç, üzüntü, mutluluk, tasa, özlem ve beklentilerini, ayrılık, aşk, dilek ve isteklerini ifade eden semboller şeklindedir.

Kilimler ve halılardaki semboller ve simgeleri motif, bunların tamamına ise desen adı verilmekte.

Kültürümüzde Halı ve Kilim Motifleri Ne Anlama Gelir?

Bir toplulukta ortak değerler taşıyan sembollerin, hem somut hem de soyut ürünlere konu olduğunu söyleyebiliriz. Düz dokuma sanatında ve türk halısında motifler yan yana gelerek ya da tek başına temsil eden öğeler olarak açıklanabilir.

Türk toplumunun, dokumacılık konusunda oldukça yetenekli ve usta oldukları bilinmekte.

Yalnızca kilimler ve halılar değil , mafraş, çanta ya da çorap gibi pek çok eşya da Türkler tarafından çeşitli motifler ile zenginleşen dokumacılık ürünleridirler.

İçeriğimizde sözünü edeceğimiz motifler ve semboller , eşyalara estetik bir görünüm kazandırmasının yanı sıra o dönemde yaşayan toplulukların beklenti , istek ve inanışlarını da sembolize ederek günümüzedek ulaşmalarına sebep olmuştur.

Sadece geçmiş zamanlarda değil bugün dahil olmak üzere otantik bir stil çerçevesinde dizayn edilen evlerin tamamlayıcı parçası olan halı ve kilimlerin üzerinde çeşitli sembol ve işaretler olduğunu görmekteyiz.

Peki Türk kilimleri ve halılarında kullanılan başlıca sembolleri hangileri olmuştur? Dokumacılık konusunda ustalaşmış olan Türklerin kullandığı kilim ve halı motiflerinin anlamı nedir?

Bereket Motifi :

Türk kilimleri ve halıları üzerine işlenen bereket motifi, 3 ayrı grupta işlenmekte.

• Etrafında karpuz, dut, nar, incir, kavun gibi meyvelerin ya da boğa, koç, balık, geyik gibi hayvanların yer verildiği motiflerin tam ortasına işlenen desen aileyi ve sonsuz mutluluğu temsil etmekte.
• Bir diğer bereket motifleri ise çiçek , ağaç ve yaprak motiflerinin birleşiminden oluşmakta . Bu motifler ise uğurun ve bolluğun simgesi olarak bilinip aynı zamanda kuşaklar arası bir yolculuk yapmıştır.
• Bereket motiflerinin 3. grubunda ise suların, cansız kayaların ve dağların yer aldığı bir anlatımı vardır. Bahsettiğimiz motiflerin bir araya gelmesi ile oluşan evreni, hikayeyi , doğayı ve tabii ki insanoğlunu temsil etmekte. Doğumun ve ölümün devam ettiği bir döngü içerisinde, yeniden doğuşun getirdiği bereketin temsili olan, bu motifte yer alan semboller ile açıklanmıştır.

HAYAT AĞACI MOTİFİ :

İsmi ile bilinen müsemma hayat ağacı motifi, devamlı halde gelişerek ve değişerek yaşamayı sürdürmekte olan kâinatı simgelemekte. Toprağa bağlanan kök salma, kökleri, yerleşikliği ve edebiliği temsil etmekte. Gövde ve alt dallar ile gökyüzüne, üst dallar ile cennete uzanmakta ve cennet ile yeryüzünü birleştirmekte. Hurma, nar , incir, zeytin, kayın, servi, meşe, sedir asma ve palmiye gibi ağaçlar, hayat ağacını sembolize ederler. Bu ağaçların üstündeki kuşlar ise, vakti gelince giden can kuşlarını simgelerler. Özellikle Anadolu Selçuklu sanatında hayat ağacı motifi sık sık rastlanılan örneklerle doludur.

ELİBELİNDE MOTİFİ :

Dişiliğin simgesidir. Sadece doğurganlık ve analık değil, ayni zamanda bereket, uğur, mutluluk, kısmet ve neşeyi de sembolize etmiştir.     

İlk insanlar ana tanrıçalara tapıyorlardı. Erkeğin üremesindeki biyolojik rolü anlaşılmadığı için, sadece dişilerin insan yavruladığını görülüyordu. Hepsi çoğalma ve bereketin sembolü olarak görüldüğü için anatanrıçayı, Hera, Afrodit, Atena, kibele, İştar Leto, Artemis, Hepa(Havva), İsis gibi çeşitli adlarla kendi dillerinde isimlendirmişlerdir. 

Bilimsel saptamalar, doğuran güçlü kadına tapınmanın ilk kez  İ.Ö. 7000-8000 yıllarında. Mezopotamya’da başladığına işaret etmektedir.

Batı Anadolu’da  Çatalhöyük, Beycesultan, Hacılar gibi yerleşimlerde Anadolu tarihinin Mezopotamya ile çağdaş olduğu dönemde yapılan kazılarla ortaya çıkmışlardır. Anadolu topraklarında ise tarım kültürünü bilen ve yerleşik nitelikte uygar şehirlerin ortaya çıkmasının tarihi olarak İ.Ö. 5500 yılları belirlenmiştir. Bugünkü dokumalarda kullandığımız, anatanrıça kültünün devamı niteliğindeki elibelinde motifi, anatanrıça ile ilgili inancın kültürel miras olarak günümüze kadar geldiğinin gerçeğinin kanıtı olmuştur.

GÖZ MOTİFİ :

Fizyolojik işlevi görsel algı organı olan göz, aynı zamanda ise entelektüel algının sembolü olarak da anılmakta. İnsan gözü iyi niyetli bakışlar taşıyabildiği için, zaman zaman kötü niyetlerin aktarıldığı bir araç olarak da kullanılmakta. Kötü niyetli olarak nazarlar taşıyan göz kendisi olduğu kabul edilmekte. Çünkü, bedenin dışa açılmış beden olarak gözün, ışığı alma yetisi sebebiyle derin bir anlamı ve etki gücü vardır. Budizm’in ünlü şeklerinden Shiva’nın alnındaki “üçüncü göz”, ruhsal aydınlığın alıcısı olmuştur. Toplum arasında ise gözün simgesel anlamlamını vurgulayan işitme gözü, gönül gözü gibi deyimler de çokça yaygındır. Nazar önleminden birisi olan göz motifi, dokumalarda ise özelikle koçboynuzu, eli belinde ve bereket motiferinin etrafında ya da içinde görülmekte.